Apa maksud 'Pilihan raya kecil' dan bila ia diadakan?

Pada tiga minggu lepas, satu pilihan raya kecil (PRK) telah diadakan bagi kawasan DUN Sungai Kandis dan akan disusuli oleh dua lagi PRK bagi kawasan DUN Balakong dan DUN Seri Setia yang akan dilaksanakan secara serentak pada 8hb September 2018. 

Tapi pernahkan anda terfikir, kenapa PRK perlu diadakan sedangkan PRU14 baru sahaja berlangsung tiga bulan yang lalu?

Secara umumnya, pilihan raya kecil bermaksud pilihan raya yang diadakan untuk mengisi satu atau beberapa kekosongan kerusi di Parlimen atau Dewan Undangan Negeri oleh sebab-sebab yang timbul selain daripada pembubaran Parlimen atau DUN. Untuk rujukan, ketiga-tiga PRK diatas diadakan atas sebab yang sama, iaitu kematian para penyandangnya. Tafsiran ini adalah sama seperti mana yang dinyatakan menurut Peraturan 2 Peraturan-peraturan Pilihan Raya (Perjalanan Pilihan Raya) 1981.

Jadi, selain daripada sebab kematian wakil rakyat, artikel ini akan menerangkan 5 sebab kenapa sesuatu PRK diadakan di Malaysia untuk pengetahuan para pembaca.

1. Peletakan jawatan

Jarang sekali kita dengar ada wakil-wakil rakyat di Parlimen/DUN yang meletakkan jawatan mereka secara sukarela – Kali terakhir perkara ini berlaku adalah pada tahun 2014 yang mana Tuan Lee Chin Cheh telah meletakkan jawatan beliau sebagai ADUN Kajang melalui surat pelepasan keahlian DUN Selangor yang diberikan kepada Speaker Parlimen. Dari segi undang-undang, senario ini adalah selaras dengan prosedur yang dinyatakan di bawah Perkara 68 Undang-undang Tubuh Kerajaan Selangor 1959.

Di peringkat Persekutuan pula, hal ini juga turut diperuntukkan di bawah Perkara 51 Perlembagaan Persekutuan yang boleh digunakan oleh ahli-ahli Parlimen. Peruntukannya adalah seperti berikut:

Maksudnya, mana-mana Ahli Parlimen boleh melepaskan jawatan mereka dengan memberikan surat yang ditandatangani sendiri kepada Speaker Dewan Rakyat (bagi Ahli Dewan Rakyat) atau Speaker Dewan Negara (bagi Ahli Dewan Negara).

Apabila seseorang Ahli Dewan Rakyat melepaskan jawatannya, beliau juga hilang kelayakan untuk bertanding untuk kerusi Parlimen dalam tempoh lima tahun bermula dari tarikh peletakan jawatan beliau. Isu ini nyata dijelaskan di bawah Perkara 48(6) Perlembagaan Persekutuan. Jadi, setelah perletakan jawatan, kerusi Ahli Dewan Rakyat tersebut akan diisytiharkan kosong dan satu pilihan raya kecil akan diadakan oleh pihak Suruhanjaya Pilihan Raya (SPR) bagi memberi ruang kepada para pengundi di kawasan tersebut untuk memilih wakil rakyat yang baharu.

2. Desakan untuk meletakkan jawatan

Anda pasti telah mendengar cerita tentang beberapa Ahli Parlimen yang dipilih semasa PRU14 yang didesak untuk meletakkan jawatan atas sebab tindakan keluar parti (atau lebih dikenali sebagai ‘lompat parti’).

Dalam konteks ini, keputusan Ahli Parlimen untuk melompat parti dianggap tidak sihat dan tidak disokong kerana mereka telah dipilih oleh para pengundi di kawasannya atas kapasiti parti politiknya berbanding kapasiti individu. Namun begitu, Parlimen tidak mempunyai kuasa untuk menghalang tindakan melompat parti dan di samping itu, tiada sebarang undang-undang yang melarangnya yang telah diisytiharkan sah. 

Ini boleh dilihat dalam kes Dewan Undangan Negeri Kelantan & Ors v Nordin bin Salleh & Anor, di mana kerusi DUN Kelantan milik Nordin dan seorang lagi telah diisytiharkan kosong atas tindakan mereka keluar parti. Ini kerana tindakan mereka dianggap bertentangan dengan Perkara 31A Undang-undang Perlembagaan Tubuh Kerajaan Kelantan, yang memperuntukkan mana-mana ADUN yang keluar parti hendaklah ditamatkan keahlian DUN-nya.

Mahkamah Agung (sekarang dikenali sebagai Mahkamah Persekutuan) telah membuat keputusan untuk mengisytiharkan Perkara 31A sebagai tidak sah. Ini kerana ia bertentangan dengan prinsip kebebasan berpersatuan yang dijamin oleh Perkara 10(1)(c) Perlembagaan Persekutuan, yang merangkumi hak seseorang warganegara untuk menubuhkan, menyertai, dan keluar daripada mana-mana pertubuhan secara bebas. 

Tuntasnya, mana-mana wakil rakyat yang keluar partinya bolehlah sekadar didesak oleh ahli bekas partinya ataupun para pengundinya untuk meletakkan jawatan sahaja. Seandainya wakil rakyat itu akur dengan desakan tersebut dan melepaskan jawatannya, barulah pilihan raya kecil akan diadakan bagi mengisi kekosongan kerusi Parlimen/DUN yang ditinggalkannya. 

3. Hilang kelayakan

Semasa memegang jawatan Ahli Parlimen, mana-mana wakil rakyat tersebut boleh hilang kelayakan atas macam-macam faktor. Perlembagaan Persekutuan turut menyenaraikan sebab-sebab kehilangan kelayakan mereka dan antara intipati hal tersebut yang dinyatakan di bawah Perkara 48(1) adalah seperti berikut:

• Tidak sempurna akal/Menjadi gila
• Menjadi bankrap
• Memegang jawatan yang mempunyai pendapatan (seperti perkhidmatan awam)
• Tidak memberikan penyata perbelanjaan pilihan raya seperti yang dikehendaki oleh undang-undang selepas dicalonkan untuk menjadi Ahli Parlimen/ADUN atau menjadi agen pilihan rayanya
• Disabitkan dengan mana-mana kesalahan oleh mahkamah dan menerima hukuman penjara setahun ke atas/lebih daripada RM2000 & tidak mendapat pengampunan bebas
• Mendapat/Menggunakan hak kewarganegaraan asing/luar Malaysia

Selain daripada Perlembagaan Persekutuan, perlembagaan-perlembagaan negeri juga ada menyatakan sebab-sebab kehilangan kelayakan yang sama seperti di atas – iaitu terpakai ke atas ahli-ahli DUN. Contohnya, Undang-undang Tubuh Kerajaan Negeri Sembilan dan Negeri Selangor juga menerangkan keadaan-keadaan yang menyebabkan seseorang ADUN negeri tersebut hilang kelayakan menurut Perkara 50(1) [Negeri Sembilan] dan Perkara 64(1) [Selangor]. 

4. Pemecatan jawatan

Seterusnya, sukar sekali untuk kita dengar ada wakil rakyat yang dipecat daripada perkhidmatannya. Setakat ini, ada beberapa orang ahli Parlimen hanya digantung tugas oleh sebab ketidakpatuhan mereka terhadap arahan Speaker ataupun Peraturan Mesyuarat.

Hal ini adalah kerana tiada sebarang peruntukan khas yang jelas membenarkan Parlimen/DUN memecat mana-mana ahlinya selain daripada menegur, hukuman penjara, denda ataupun gantung tugas berdasarkan Seksyen 9 dan 29 Akta Majlis Parlimen (Keistimewaan dan Kuasa) 1952. Jika dibandingkan dengan Parlimen United Kingdom, Dewan Rakyatnya diberi kuasa untuk memecat mana-mana Ahli Parlimen sebagai sebahagian daripada keistimewaan Parlimennya. Walaupun tiada sebarang hubung kait yang jelas antara Parlimen Malaysia dengan Parlimen UK, sebenarnya Parlimen negara kita juga turut mempunyai bidang kuasa yang sama sebagaimana Parlimen UK. Menurut Seksyen 32(1) Akta Majlis Parlimen (Keistimewaan dan Kuasa) 1952:

Terjemahan tidak rasmi bagi Seksyen ini adalah seperti berikut: 

Maksudnya, Parlimen Malaysia boleh mengguna pakai setiap keistimewaan dan kuasa yang dimiliki oleh para ahli Dewan Rakyat UK (House of Commons) dan Parlimennya. Oleh sebab itulah, jika Parlimen UK mempunyai kuasa untuk memecat Ahli Parlimennya yang dipilih menerusi pilihan raya, Parlimen Malaysia juga sebenarnya mempunyai kuasa yang sama untuk memecat mana-mana ahlinya walaupun tindakan ini kelihatan tidak demokratik dan lantaran itu, kuasa ini jarang sekali digunakan olehnya. 

5. Kematian

Akhir sekali, seperti yang dinyatakan di permulaan artikel ini, terdapat tiga orang ADUN Selangor yang meninggal dunia disebabkan oleh kesakitan tubuh badan dan kemalangan jalan raya selepas mereka dipilih sebagai wakil rakyat semasa PRU14. Boleh dikatakan bahawa inilah sebab utama PRU diadakan. Menurut seorang pakar perlembagaan iaitu Prof Shad Saleem Faruqi, sejak tahun 1959 hingga 2016, seramai 45 orang Ahli Parlimen telah meninggal dunia ketika masih dalam perkhidmatan yang disebabkan oleh penyakit, kemalangan jalan raya, nahas pesawat atau helikopter dan dibunuh.

Dari segi undang-undang, Perkara 66(1) Undang-undang Tubuh Kerajaan Selangor 1959 iaitu Perlembagaan Negeri Selangor memperuntukkan:

Maksudnya, kekosongan boleh berlaku apabila terdapat kematian mana-mana wakil rakyat dak PRK akan diadakan untuk memilih wakil rakyat yang baru. 

Kesimpulannya – jom mengundi (sekali lagi)!

Secara holistiknya, ia dapat dikatakan bahawa pilihan raya kecil selalunya akan diadakan untuk mengisi kekosongan kerusi tersebut atas sebab-sebab yang dibincangkan di atas. Hal ini adalah signifikan untuk memastikan suara masyarakat tempatan yang terjejas boleh dibawa oleh wakil baru yang dipilih melalui PRK di Parlimen atau DUN. 

Oleh sebab itulah, pilihan raya kecil mempunyai kepentingan yang setaraf dengan pilihan raya umum; maka rakyat mestilah menganggap tugasan turun mengundi itu sebagai satu tanggungjawab penting yang perlu ditunaikan.